دەربارەی شاری هەڵەبجە
کورتەیەک لە مێژووی هەڵەبجە
هەڵەبجە شارۆچکەیەکی زۆر کۆنە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی لولوبیس. پێدەچێت شاری کۆنی خارخار ساڵی ٢٠٠٠ پێش زایین هەڵەبجەی ئەمڕۆیە. لە ساڵی ٦٤١ سوپای ئیسلامی شارۆچکەکەی لە دەستی ئیمپراتۆریەتی ساسانی ئازاد کرد و بوو بە بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی موسڵمانان.
لە سەردەمی خەلافەتی عەباسیدا، لە نێوان ساڵانی ٩٥٩-١٠١٥ی زایینی، میرنشینی حەسناویە حوکمڕانی شارۆچکەکەی کردووە و دواتر حوکمڕانی میرنشینی عەنازی لە نێوان ساڵانی ١٠١٦-١١١٧ی زایینیدا بووە. شارۆچکەکە لەلایەن دوکەکانەوە لە ساڵی ١٦٥٠ لە نزیک مزگەوتی تەکیەی ئێستا ئاوەدانکرایەوە. لقێکی قەزای گوڵانبار (خورماڵ) بووە پێش ئەوەی بە قەزایەک ڕابگەیەنرێت. پاشان لە ساڵی ١٨٨٩ لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا بووە قەزا و عوسمان پاشا جاف بووە سەرۆکی شارەوانی کە هاوکات بوو لەگەڵ ڕاگەیاندنی قەزای نەجەف. یەکەم قوتابخانە لە ساڵی ١٩١٩ دروستکراوە، بەپێی ئامارەکانی بەریتانیا ژمارەی دانیشتوانی شارۆچکەکە لە ساڵی ١٩٢٠دا ٦٥٠٩ کەس بووە و پێنجوێن و خورماڵ و وارماوا و دەربەندیخانی بەڕێوەبردووە. لە ساڵانی ١٩٢٠دا، ڕۆڵێکی گەورەی هەبوو لە هاوکاریکردنی یاخیبوونەکانی شێخ مەحمودی حەفید و بەرگریکردن لە شارۆچکەکە لە بەرامبەر فڕۆکە جەنگییەکانی ئەدمۆنز کە داگیریان کردبوو بۆ شارۆچکەکە، پاشان بەدوای شەڕی ئەشکۆلدا هات لە شاخی شنروێ.
هەڵەبجە شوێنی چەندین شاعیری گەورەی کورد لەوان ئەحمەد موختار جاف، مەولەوی، عەبدوڵڵا گۆران، تاهیر باگ جاف، قانیە و…هتد.
- یەکەم ئۆتۆمبێل لە ساڵی ١٩٢٤ لە شارۆچکەکەدا دەرکەوت و دواتر لە هەمان ساڵدا تەلەگرافی دانرا.
- یەکەم نەخۆشخانە لە ساڵی ١٩٢٩ دروستکرا و دواتر دابینکردنی ئاو لە هەمان ساڵدا.
- بینای سارا لە ساڵی ١٩٣٠ دروستکراوە، لە هەمان ساڵدا بەنزینخانە کرایەوە.
- لە ساڵی ١٩٣١ بۆ یەکەمجار هەردوو خانووی میوان و وەستانی ئۆتۆمبێل دروستکران.
- لە ساڵی ١٩٣٣ یەکەم قوتابخانەی کچان کرایەوە.
- لە ساڵی ١٩٣٦ یەکەم مۆلیدەی هێنایە بواری بەکارهێنانەوە.
- لە ساڵی ١٩٣٩ یەکەم شانۆگەری لەلایەن ئەکتەرە دیارەکان ئەحمەد جوتیار و ساڵح مەلا ئەحمەد نمایشکرا و لە دەرهێنانی فەلەستینییەک.
- لە ساڵانی ١٩٣٠دا شارۆچکەکە سێ گەڕەکی هەبوو کە بریتی بوون لە پاشا، پیر محەمەد و سارا کە بە گشتی لە نزیکەی ٥٠٠ خانوو پێکهاتبوون.
- لە ساڵی ١٩٤٥ یەکەم قوتابخانەی ناوەندی دروستکرا. پارکی گشتی لە هەمان ساڵدا کرایەوە.
- لە ساڵی ١٩٥٢ خەڵکی هەڵەبجە ڕاپەڕینێکیان لە دژی دەسەڵاتی پاشایەتی بە سەرکردایەتی کەسایەتی بەناوبانگ ئەحمەد حاجی ڕەحیم وروژاند.
- لە ساڵی ١٩٥٤ بینایەک کە لە هەندێک نهۆم پێکهاتبوو، بۆ یەکەمجار بۆ پشکنینی تووتن دروستکرا.
- لە ساڵی ١٩٥٦ شانۆنامەکانی: بازرگانەکەی ڤێنیز و چیرۆکی خۆشەویستی کلاسیکی کوردی مام و زین لە لایەن ئە.ئە.شوانم و ئەحمەد حەمەڕەشید ئەفەندی نمایش و دەرهێنانی بۆ کراوە. هەر لەو ساڵەدا بەشەناوخۆیی بۆ قوتابیان لەدەرەوەی هەڵەبجە دروستکرا.
- لە ساڵی 1958 هەڵەبجە سێ تیمی شانۆی هەبوو: شینروێ، گەنجان و لاوانی دیموکرات. ئەمە سەرەڕای ئەو هەموو هاندانەی کە بە شیعر و مۆسیقا درا.
- لە ساڵانی ١٩٥٠ کارگەیەک بۆ خواردنەوە گازییەکان دامەزرا. بەرهەمەکانی بۆ سلێمانی و شارەکانی دیکە ناردووە.
- خەڵکی هەڵەبجە و کەسایەتییە دیارەکانی لە ڕاپەڕینەکانی ئەیلولدا ڕۆڵیان هەبوو.
- لە ماوەی ساڵانی 1961-1965، ئەحمەد ساڵح باوکی دکتۆر بەرهەم ساڵح سەرۆکی شارەوانی هەڵەبجە بووە.
- لە ١١ی ئەیلولی ١٩٧٠ بانکی ڕافیدەین کرایەوە.
- ڕژێمی عێراق لە 26ی نیسانی 1974 بۆردومانی شارۆچکەکەی کرد و لە ئەنجامدا 100 قوربانی لێکەوتەوە جگە لە وێرانکردنی خانوو و بەم شێوەیە، هەندێک کەس بێ ماڵ و حاڵ بوون.
- خەڵک لە ڕاپەڕینەکانی دواتردا ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو. یەکێک لە شەهیدان و کەسایەتییە بەرچاوەکان شەهید فاتیحە.
- لە ١٣ی ئایاری ١٩٨٧ خەڵکی هەڵەبجە ڕاپەڕینێکیان دژی ڕژێمی بەعس بەرزکردەوە. لە بەرامبەردا ڕژێم بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕین شارۆچکەکەی بۆردومان کرد کە بووە هۆی کوژرانی ٥٠ کەسی بێتاوان و گرتن و ناشتنی ٧٢ کەس بە زیندوویی جگە لە خاپوورکردنی گەڕەکی کانی ئەشقان بە کەڵک وەرگرتن لە بۆمبی تی ئێن تی.
- لە ١٦ی ئازاری ١٩٨٨ دوای ڕاپەڕین و ئازادی هەڵەبجە لە دەست ڕژێمی بەعس، فڕۆکە عێراقییەکان دەبەی غاز و چەکی کیمیایییان خستە خوارەوە. لانیکەم پێنج هەزار کەسی بێتاوان لە ئەنجامی دەستبەجێی هێرشە کیمیاییەکان گیانیان لەدەستدا.
- ڕۆژی 16ی ئازاری 2010، د.بەرهەم ئەحمەد ساڵح، سەرۆکی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەردی بناغەی زانکۆی هەڵەبجەی دانا.
- ڕۆژی 16ی شوباتی 2011، د.خەسرەو عەبدوڵڵا عەلی وەک یەکەم سەرۆکی زانکۆی هەڵەبجە دەستبەکاربوو.
